Oranje treft Hongarije: Wordt het Nederlands elftal ooit weer een Clockwork Orange?

Op 15 oktober wist een stuntelend Oranje niet te winnen van Duitsland. Voetbal analyst van der Vaart zei in een analyse, uitgezonden op de NOS, dat hij zich 'schaamde' voor de wanvertoning van het Nederlands elftal. Zaterdag 16 november zal Nederland het opnemen tegen Hongarije. Zal de terugkeer van Frenkie misschien voor verbetering zorgen?

Van der Vaart uitte zijn frustratie over het Nederlands elftal: "Ik schaam me niet snel voor het team, maar vandaag wel. We dichten ze zoveel kwaliteiten toe, maar dit klopt van geen kant." Hij verwees naar het gemis van Virgil van Dijk en benadrukte dat Micky van de Ven geen vervanger was voor hem. Ook Van Hooijdonk was boos: "Er klopt helemaal niets van, er is geen grip op Duitsland. Achterin spelen ze de bal rond, maar leveren keer op keer in. Het was een totale offday voor het hele elftal."

Ondanks de nederlaag behoudt het Nederlands voetbalelftal zijn internationale reputatie als geduchte tegenstander. Het staat als 8e op de FIFA Wereldranglijst. Toch heeft Oranje nog nooit een WK gewonnen. Wat maakt ze dan zo speciaal?

Nederlandse spelers vinden relatief vaak een plek in de meest prestigieuze (buitenlandse) teams. Virgil van Dijk, de huidige teamcaptain, bijvoorbeeld, speelt met Liverpool en won daar de Champions League, UEFA Super Cup en FIFA World Cup. Frenkie de Jong speelt voor FC Barcelona, een andere gigant in de voetbalwereld, terwijl Cody Gakpo bij Liverpool scoort.

Om succesvol te zijn op een toernooi als het WK, als een 'gelegenheidselftal,' is er meer nodig dan individueel talent. Je moet in korte tijd een geoliede machine worden, bestaande uit elf goed op elkaar afgestemde onderdelen. Dat gebeurde in de jaren '70 toen de Nederlanders 'the Clockwork Orange' werden genoemd.

Op de WK's van 1974 en 1978 was het Nederlands elftal heel sterk. Beide keren haalden ze de finale. Ze kregen de bijnaam 'Clockwork Orange' naar de film van Stanley Kubrick in 1971.

The Clockwork Orange verloor beide WK-finales, maar het imago van een machtig voetbalelftal, de Oranje Leeuwen, is altijd gebleven.

De aanvoerder van het elftal in 1974 was Johan Cruijff, een voorwaartse en aanvallende middenvelder die inmiddels bekend staat als een van de beste spelers in de voetbalgeschiedenis. Hij won driemaal de Ballon D'Or: in 1971, 1973 en 1974.

Cruijff was een ster. Hij had een andere sponsor dan de overige Oranjespelers en hij koos het nummer 14. Daarmee zette hij volgens The Independent een trend in het voetbal om spelers ook buiten de serie van 1 tot 11 een rugnummer te laten kiezen. Cruijff speelde 48 wedstrijden in Oranje en scoorde 33 keer.

Een belangrijke reden voor de roem van de Clockwork Orange was de Nederlandse strategie van 'totaalvoetbal': een tactisch systeem waarin elke speler de rol van iedere andere speler in het team kon overnemen.

Afbeelding: middenvelder Johan Neeskens (in het wit) op het WK van 1974.

Zoals verdediger Wim Rijsbergen van de selectie '74 tegen The New York Times zei: "De verdedigers gingen naar voren, de aanvallers kwamen terug. We voetbalden. Hij gebruikte zelfs de keeper... als een libero, spelend buiten het gebied."

Met 'hij' bedoelde Rijsbergen zijn coach, Rinus Michels. "Hij veranderde het voetbal. Wij waren de Naranja Mecanica, Clockwork Orange. Hij veranderde de mentaliteit. We waren niet zomaar jongens die vooruit en achteruit gingen. We speelden met veel druk op het andere team, met veel risico achterin."

De New York Times voegt daaraan toe dat "de FIFA Michels de beste coach van de 20e eeuw noemde, voornamelijk omdat de stijl van zijn Ajax- en Nederlandse teams, en later van zijn Barcelona-team, hielp om een spel te veranderen dat voorzichtig en defensief was geworden."

Ondanks hun bewonderenswaardige, riskante en vermakelijke spel werd de Nederlandse machine van de jaren '70 nooit beloond met een wereldbeker. In 1974 verloren ze de finale van gastland West-Duitsland met 1-2.

Het Duitse elftal had een reputatie. Zoals de Engelse voetballer Gary Lineker zou zeggen: "Voetbal is een eenvoudig spel. Tweeëntwintig mannen jagen 90 minuten achter een bal aan en aan het eind winnen de Duitsers."

Vier jaar later keerde de Clockwork Orange terug naar de internationale arena. Deze keer gingen ze zonder Cruijff maar nog altijd met een sterke spelersgroep, waaronder Johan Neeskens, Rob Rensenbrink en Ruud Krol, voetballers die tot de beste in de geschiedenis worden gerekend.

De sfeer was echter geladen. Het WK voetbal vond plaats in Argentinië, destijds geregeerd door een dictator wiens tegenstanders bij duizenden 'verdwenen'. De ethische bezwaren van fans en de media waren vergelijkbaar met die tegen Qatar in 2022, maar de schending van de mensenrechten in het gastland was in de jaren 70 gemakkelijker te verbergen dan in de jaren 2020.

Ook in 1987 haalde de Clockwork Orange de finale van dit WK. Ze kwamen in de reguliere speeltijd op 1-1 gelijk met Argentinië, maar in de verlenging maakten de 'Albiceleste' twee doelpunten. Het was voorbij voor de Nederlanders.

In de eerste jaren na die twee WK's kwam Nederland zelden in de buurt van de trofee. De gouden generatie van de Clockwork Orange ging verder om succesvolle trainers te worden of met pensioen te gaan.

Met Rinus Michels werd Nederland in 1988 wel Europees kampioen. Spelers als Ruud Gullit en Marco van Basten (foto), Ronald Koeman en Frank Rijkaard werden de helden van een nieuwe generatie.

In 2010 zou Oranje na een reeks tegenvallende toernooien voor de derde keer de finale van het WK bereiken. En weer verloren ze.

Dit keer speelden ze tegen Spanje in een spannende finale met slechts één doelpunt, in de verlenging nog wel. Andrés Iniesta scoorde het cruciale punt in minuut 119.

De Nederlandse sterspeler Arjen Robben was in de reguliere speeltijd al dicht bij een definitieve treffer gekomen, maar het lukte hem niet om de klus af te maken.

Analisten hebben de drie finales vaak vergeleken, waarbij ze vooral opmerken dat er in elke wedstrijd specifieke momenten waren waarin de Oranjemachine dicht bij een doelpunt kwam, om vervolgens nét een beetje tekort te schieten en de overwinning door zijn vingers te laten glippen.

Oranje heeft sinds 2010 geen finale op het WK of EK meer behaald. Ze hadden een goed toernooi op het WK van 2014 in Brazilië, onder dezelfde coach die ze nu hebben - Louis van Gaal - maar ze werden in de halve finale uitgeschakeld door Argentinië. Na een 0-0 gelijkspel in de verlenging beslisten strafschoppen de wedstrijd in het voordeel van de Argentijnen.

Sporting News zegt dat het "niets dan teleurstelling" was voor Oranje. Ze wisten zich niet te kwalificeren voor Euro 2016 en het WK in 2018, en in de achtste finales van Euro 2020 werden ze uitgeschakeld door Tsjechië. Lange tijd wapperden er geen oranje vlaggetjes in de straten in Nederland.

Ondanks de teleurstellingen ging "Nederland het WK voetbal 2022 in als een internationaal raadsel," aldus het Engelse Sporting News aan het begin van het meest recente toernooi.

Onder leiding van dezelfde coach als tijdens het succesvolle WK van 2014, en met een sterke reeks overwinningen achter de rug in de kwalificatiefase en Nations League, leek het erop dat het Nederlands elftal een machine als de Clockwork Orange opbouwde.

Maar toen kwamen, toch weer, de penalties tegen Argentinië. En de rest is geschiedenis.